آیا تحریم جشنواره سینمایی اثر بخش است؟

با توجه به رفتار اهالی سینما در کشورمان تصمیم گیرفتیم به سراغ بررسی سایر تحریم‌ها در جهان سینما برویم و نمونه‌های شاخص را مرور کنیم.

---

تحریم یک ابزار رسانه‌ای و اجرایی برای مقابله سیاسی و اندیشه‌ای است. گاهی این تحریم‌ها اثربخش بوده‌اند و تغییرات اجتماعی گسترده‌ای را رقم زده‌اند و گاهی مانند تحریم‌های آمریکا چیزی جز بدبختی برای مردم ایران نداشته است. اهالی هنر هم گاه دست به تحریم می‌زنند و مثل همین جشنواره فیلم فجر تصمیم به عدم حضور در آن می‌گیرند. چنین رفتاری در گذشته نیز بی‌سابقه نبوده و مثلا در سال ۹۸ هم تحریک‌هایی برای تحریم جشنواره فیلم فجر صورت گرفت اما به شکست منجر شد. البته تحریم جشنواره ۱۴۰۱ جدی‌تر از باقی موارد است و به جز چند هنرمند شاخص مثل مصطفی‌ زمانی افراد زیادی به کاخ رسانه نیامده‌اند و در اکران فیلمشان حضور نداشتند. با توجه به رفتار اهالی سینما در کشورمان تصمیم گیرفتیم به سراغ بررسی سایر تحریم‌ها در جهان سینما برویم و نمونه‌های شاخص را مرور کنیم.

ژان لوک گدار تحریم می‌کند

کنشگری سیاسی کسی مثل ژان لوک گدار و دوستان موج‌نویی‌اش نمونه خوبی برای اشاره به نوع و جایگاه سیاست‌ورزی هنرمندان و بی‌تفاوت‌نبودن‌شان دربرابر اتفاقات جهان از یک‌سو و نیفتادن آنها در دام فرقه‌بازی‌های سیاسی از سوی این یا آن گروه است. گدار، حامی فلسطین، حامی انقلاب الجزایر، منتقد آمریکا و حتی شوروی اما کسی که نه ریالی از این و آن کشور یا فلان‌دسته و گروه سیاسی پول گرفت، نه ذره‌ای اعتبارش را مدیون جشنواره‌های الجزایر، فلسطین و امثال آن است را می‌توان کسی به‌حساب آورد که هم هنرمند است، هم کنشگری سیاسی دارد و هم می‌تواند از این کنشگری در پیشگاه تاریخ دفاع کند.

گدار فعلا از ساختن فیلم‌های خودش خودداری می‌کرد. در عوض او انرژی هنری‌اش را صرف نوشتن برای مجله جدیدی کرد که توسط آندره بازن و همکارش ژاک دونیول والکروز راه‌اندازی شد. مجله کایه‌دو سینما Cahiers du cinema. مدتی بعد ژان دوباره به سوئیس رفت و وقتی به پاریس برگشت، با ظهور «هیچکاک-هاکسی‌ها» مواجه شد. او با ورود به شهر در آغاز سال ۱۹۵۶ متوجه شد که همه‌چیز برای حلقه‌دوستان و همکارانش عمیقا تغییر کرده است. آنها به رهبری فرانسوا تروفو Cahiers du cinéma را به‌عنوان انتشارات برجسته فیلم در کشور تاسیس‌کردند. مقاله تروفو، به‌عنوان یک گرایش معین در سینمای فرانسه، شوک و خشم را درمیان نهادهای سینمایی برانگیخت و از نویسنده جوانش ستاره‌ای ساخت که اکنون درحال چاپ مقاله برای نشریات مختلف بود. این روند چند سال بعد به ظهور فرزندان مارکس و کوکاکولا در سینما انجامید. ترکیبی از مقاله، طرح‌های روزنامه‌نگاری، اخبار و پرتره، غزل عاشقانه و طنز. دهه ۱۹۶۰ پربارترین دوره زندگی گدار بود و او در این دهه هرسال به‌طور میانگین دو فیلم ساخت. بسیاری از این فیلم‌ها آثاری بس با ارزش بودند که در گذر زمان اهمیت‌شان آشکارتر شده و می‌شود.

گدار در فیلمسازی یک معترض تمام عیار بود چه در فرم و چه در انتخاب سوژه‌هایش. این اعتراض او حتی در ذات سینما هم تشکیک ایجاد می‌کرد و آن را فرمی متعلق به سرمایه‌داری‌ می‌دانست. در فیلم «صدای بریتانیایی» این دیالوگ را از زبان یکی از شخصیت‌هایش بیرون می‌آورد: «بورژوازی براساس تصویر خود، دنیایی ساخته. بیا این تصویر را از بین ببریم رفیق».

سال‌ها بعد وقتی آمریکایی‌ها بالاخره گدار را برای دریافت یک تندیس اسکار دعوت کردند، او چند روز پیش از برگزاری این مراسم به NZZ. com، گفت: «من ویزای آمریکا ندارم و نمی‌خواهم داشته باشم. ضمنا نمی‌خواهم برای مدت طولانی سوار هواپیما بشوم.» او در پاسخ به این سوال که جایزه اسکار افتخاری چه اهمیتی برایش دارد، گفت: «هیچ. اگر آکادمی دوست دارد این کار را انجام بدهد، اجازه بدهید انجام بدهد.» او که آن زمان ۷۹ ساله بود ادامه داد: «از خودم پرسیدم: آنها کدام یک از فیلم‌های من را دیده‌اند؟ اصلا با فیلم‌های من آشنا هستند؟ اسمش جایزه هیات‌رئیسه است. یعنی قرار است آرنولد شوارتزنگر به من جایزه بدهد؟» در مراسم روز شنبه، تام شرک رئیس آکادمی علوم و هنرهای سینمایی درباره گدار، گفت: «می‌خواهم بدانید این جایزه برای او بااهمیت است».

هیات‌رئیسه آکادمی در این مراسم سعی کرد از پرداختن به جنجال‌های مربوط به اعطای جایزه افتخاری به گدار طفره برود. بخش زیادی از این جنجال‌ها به خاطر انتقادهای او از هالیوود در سال‌های اخیر بود. اما بالاخره روز موعود رسید و آمریکایی‌ها دیدند که گدار به واقع برای دریافت جایزه‌اش نیامد.

چیزی که از یک فیلمساز سیاسی، جلوه‌ای شرافتمندانه و قابل قبول می‌کند، خصوصا اگر این فیلمساز متعلق به بدنه نیمه‌تجاری یا غیرتجاری سینما باشد، استقلال او از جوایز و جشنواره‌های رنگارنگ است.

تحریم اسکار توسط روسیه

پاییز امسال تحریم اسکار از سوی آکادمی فیلم روسیه در صدر پرحاشیه ترین اخبار فرهنگی جهان بود. بر این اساس آکادمی فیلم روسیه با صدور بیانیه ای اعلام کرد هیات رئیسه این آکادمی تصمیم گرفته است هیچ فیلم ملی برای جوایز اسکار در سال ۲۰۲۲ نامزد نکند.

حاشیه دیگر این خبر این بود که پاول چوخری رئیس کمیته مسئول انتخاب نامزد در پی اتخاذ این تصمیم، از سمت خود استعفا کرده و در همین راستا نوشت: رئیس این آکادمی به طور یکجانبه تصمیم به نامزد نکردن فیلمی از روسیه در مراسم اسکار گرفته است.

ظاهرا این تصمیم بر این اساس گرفته شده بود که اسکار امسال با توجه به حواشی جنگ روسیه با اکراین تحت الشعاع قرار گرفته و هیچ عایدی برای مسکو نخواهد داشت.

این تصمیم درحالی گرفته شده است که روسیه تاکنون چهار جایزه اسکار را دریافت کرده است؛ جنگ و صلح (برنده اسکار ۱۹۶۸)، درسو اوزالا (برنده اسکار ۱۹۷۶)، مسکو اشک‌ها را باور ندارد (برنده اسکار ۱۹۸۰)، آفتاب سوخته (برنده اسکار ۱۹۹۴).

در حقیقت در طول تاریخ جوایز اسکار از سال ۱۹۲۹، سینماگران و بازیگران روس در مجموع ۱۷۷ بار نامزد کسب این جایزه در شاخه‌های مختلف شده‌اند و ۳۹ بار نیز مجسمه طلایی اسکار را به خانه برده‌اند.

اعتراض به تبعیض نژادی

در سال های گذشته مایکل مور کارگردان برنده اسکار نیز پس از اسپایک لی مراسم اسکار ۲۰۱۶ را به سبب تبعیض نژادی در اعلام نامزدها بایکوت کرده بود.داستان از این قرار بود که پس از این که آکادمی علوم و هنرهای سینمایی اسکار برای دومین سال پیاپی در سال ۲۰۱۶ هیچ بازیگر غیرسفیدپوستی را برای کسب جوایز شاخه‌های گوناگون نامزد معرفی نکرد، موج بایکوت مراسم اعطای جوایز این رویداد سینمایی روز به روز افزایش یافت.

مور کارگردان برنده اسکار در گفت‌وگو با «The Wrap» عنوان کرده بود که مقصر نامزدهای تماما سفیدپوست جوایز اسکار، مشکل هالیوود با تنوع نژادی و بویژه فرهنگ فیلم اقلیت‌های قومی در لس‌آنجلس است. این شکل باید از سیستم استودیوهای فیلمسازی رفع شود که همواره یک سیستم سفیدپوست و مرد محور بوده است.

مایکل مور در سال ۲۰۱۰ پس از اینکه متوجه شد تمامی ۱۵۰ عضو شاخه مستند جوایز اسکار سفیدپوست هستند از پذیرش ریاست این بخش امتناع کرد و گفت نمی‌خواهم در قرن ۲۱ نماینده گروهی تماما سفیدپوست باشم.

در سال ۲۰۱۶ مورد در تحریم تنها نبود. ماجرا از روزی آغاز شد که نامزدهای هشتادوهشتمین دوره اهدای جوایز آکادمی علوم و هنرهای سینمایی آمریکا معرفی شدند و در بین اسامی اعلام شده نشانی از چهره‌های رنگین پوست نبود. این ماجرا سبب شد تا سینماگران نسبت به این موضوع واکنش نشان دهند و این مراسم را تحریم کنند. در ابتدا  احساس می‌شد که این موج تحریم زودگذر است و ماندگاری زیادی نخواهد داشت اما هرچه زمان گذشت دامنه تحریم‌ها وسیع‌تر شد و در چند روز گذشته بازیگران و کارگردانان و سوپر استارهای سینمای جهان با اظهار نظرهای خود این موج را همراهی کردند و باعث شدند آکادمی در بیانیه‌ای به تغییر قوانین اهدای جوایز اسکار تن بدهد.

البته برای اولین بار نبود که در فهرست اعلام شده نامزدها نامی از رنگین پوست‌ها دیده نمی‌شد، اما قطعا اولین بار بود که حجم وسیعی از واکنش‌های منفی نسبت به آکادمی راه افتاد. زیرا برای دومین بار پیاپی تمام ۲۰ نامزد جوایز اسکار بازیگران سفیدپوست بودند. در دیگر بخش‌های اصلی نیز رنگین‌پوستان نادیده گرفته شدهند که این مساله اعتراض‌های بسیاری را به همراه داشته است. از ۳۰۵ فیلم واجد شرایط تنها چند فیلم ساخته کارگردانان رنگین‌پوست و تنها چند فیلم ساخته کارگردانان زن بودند.

چارلز رابرت ردفورد جونیور بازیگر، کارگردان، تهیه کننده و بازرگان آمریکایی برنده اسکار در کنفرانس خبری افتتاح جشنواره فیلم ساندنس درباره مساله کمبود تنوع نژادی میان نامزدهای اسکار سخن گفت.با وجودی که این چهره سرشناس سینمای جهان پیش از این اعلام کرده بود اظهار‌نظری درباره عدم حضور سیاه‌پوستان در میان نامزدهای اسکار امسال را ندارد اما سرانجام قفل سکوت را شکست و گفت تنوع از دل واژه‌ استقلال بیرون می‌آید. اگر شما ذهن مستقلی داشته باشید، کارها را به شیوه‌ای متفاوت از شیوه‌ مرسوم انجام خواهید داد.این بازیگر که بنیان‌گذار جشنواره ساندنس هم هست، در ادامه گفت که این جشنواره نقش وکیل مدافع را بازی نمی‌کند.از سویی دیگرچهره‌هایی همچون اسپایک لی و ویل اسمیت سینماگران برنده و نامزد اسکار در دوره‌های گذشته هم اعلام کرده‌اند که در هشتادوهشتمین دوره مراسم سالانه جوایز اسکار شرکت نخواهند کرد و دلیل این اقدام اعتراضی را نادیده گرفته شدن بازیگران توانمند سیاه‌پوست از سوی آکادمی علوم و هنرهای سینمایی دانسته‌اند. از سوی دیگر، کسانی مثل مایکل کین کارگردان برنده اسکار در دو دوره و شارلوت رمپلینگ بازیگر سرشناس انگلیسی نامزد اسکار هم گفتند بازیگرانی که نامزد نشدند به خاطر نژادشان کنار گذاشته نشدند، بلکه بازی‌شان استحقاق نامزدی اسکار نداشته است. شاید این حجم از واکنش‌ها به این خاطر شکل گرفته است که امسال برای دومین سال پیاپی هیچ نامزد سیاه پوستی میان ۲۰ نامزد چهار رشته‌ اصلی بازیگری اسکار وجود ندارد، البته در این میان شارلوت رمپلینگ که در گفت‌وگو با شبکه رادیویی فرانسوی «اروپا ۱» گفته بود متهم کردن اسکار به نژادپرستی و تحریم مراسم «نژادپرستی در حق سفیدپوستان» است، مجبور به توضیح درباره نظرات خود شد.

این بازیگر کهنه‌کار انگلیسی که امسال برای بازی در فیلم «۴۵ سال» نامزد اسکار بهترین بازیگر زن نقش اول شده، در آن مصاحبه گفته بود: «شاید بازیگران سیاه‌پوست شایستگی نداشته‌اند به فهرست نهایی راه یابند.»او حالا به شبکه سی‌بی‌اس توضیح داده که حرف‌هایش دچار سوء تعبیر شده است: «منظور من فقط این بود که در یک دنیای آرمانی بازی هر بازیگری با فرصت برابر جهت دیده شدن و تقدیر مواجه می‌شود.»رمپلینگ می‌گوید که به اعتقاد او «تنوع در صنعت سینما موضوعی مهم است که باید به آن پرداخته شود.» و همچنین از تصمیم جدید آکادمی استقبال کرده است. آیس کیوب رپر و تهیه‌کننده «مستقیم از کامپتون» که در بخش بهترین فیلمنامه اوریجینال نامزد شده هم به بحث انتقاد از اسکار پیوست. آیس ‌کیوب تهیه‌کننده فیلم «مستقیم از کامپتون» درباره بایکوت اسکار و همچنین کنار گذاشته شدن فیلم بیوگرافیکی‌اش از بخش بهترین فیلم‌های سال اسکار صحبت کرد. او که در اپیزود روز جمعه «برنامه گراهام نورتون» شرکت کرده بود، در پاسخ به اینکه آیا هنوز هم قصد دارد در مراسم روز بیست و هشتم فوریه اسکار شرکت کند یا خیر، گفت: من که به هرحال هیچ وقت نمی‌رفتم. جایی را که هرگز نرفته‌اید نمی‌توانید بایکوت کنید.کیوب درباره موضوع به رسمیت نشناختن فیلم «مستقیم از کامپتون» در بخش بهترین فیلم اسکار گفت عصبانی بودن درباره چنین چیزی مثل این می‌ماند که به خاطر این گریه کنید که روی کیک‌تان تزیین نشده است.او گفت: ما فیلم‌ها را برای صنعت فیلم نمی‌سازیم. ما فیلم‌ها را برای طرفداران می‌سازیم، برای مردم. اگر صنعت فیلم هم به شما جایزه‌ای بدهد یا نه، یا از شما تقدیر کند یا نه، خوب است، اما چیزی نیست که رویش گیر کنید. ما از تمام سطوح برای این فیلم تقدیر شدیم.

فشار‌ها باعث شد چند روز بعد شریل بون آیزاکس مدیر آکادمی علوم و هنرهای سینمایی اعلام کند که آکادمی برنامه‌ای دارد که تنوع نژادی و جنسیتی در اعضای آکادمی را بیشتر می‌کند و تا سال ۲۰۲۰ تعداد زنان و اقلیت‌های آکادمی دوبرابر خواهد شد. چند ساعت بعد از این اظهار نظر خبر دیگری منتشر شد مبنی بر اینکه آکادمی علوم و هنرهای سینمایی برای ایجاد تنوع نژادی در نامزدهای جوایز اسکار قوانینی جدید وضع کرده است.تحلیل این خبر یعنی اینکه انتقادهای صریح سینماگران و مساله تحریم این رویداد سینمایی از سوی چهره‌های سرشناس تا اندازه‌ای مدیران را زیر فشار قرار داد که مجبور شدند برای آرام‌سازی فضا قوانین خود را تغییر بدهند و بانی جوایز اسکار با انجام مجموعه‌ای تغییرات عمده در مورد رای‌گیری و عضوگیری موافقت کرد و در عین حال سه کرسی جدید به هیات‌رئیسه ۵۱ نفره خود اضافه کرد. تمام این اقدامات بخشی از هدف آکادمی برای دو برابر کردن تعداد اعضای زن و ایجاد تنوع نژادی در اعضای آکادمی تا سال ۲۰۲۰ است. این تغییرات در جلسه اضطراری پنج‌شنبه‌شب هیات‌رئیسه آکادمی تصویب شد و همچنین آکادمی آنها در همین شب با مقامات شبکه ای‌بی‌سی و نمایندگان کریس راک مجری رنگین‌پوست مراسم هشتادوهشتمین دوره جوایز اسکار دیدار کردند و در این دیدار تایید شد که راک مجری مراسم اسکار خواهد بود. این اتفاق در حالی افتاد که برخی سینماگران از راک خواسته بودند از اجرای مراسم صرف‌نظر کند. اگرچه راک هنوز به‌طور مستقیم به این مساله اشاره نکرده است، اما منابع نزدیک به راک می‌گویند او اعتقاد دارد اگر بماند بیشتر می‌تواند به حل مشکل کمک کند؛ چرا که جوایز آکادمی تماشاگران جهانی است.

شریل بون آیزاکس، رئیس آکادمی گفت آکادمی قصد دارد پیشتاز باشد و منتظر اقدامات صنعت فیلمسازی نمی‌ماند. اقدامات جدید در مورد ترکیب هیات‌رئیسه و روند رای‌گیری تاثیر آنی خواهد داشت و آغازگر روند ایجاد تغییرات قابل‌ملاحظه در آرایش اعضای آکادمی خواهد بود.این اقدامات همچنین بر موقعیت رای دادن اعضای جدید و قدیمی تاثیر می‌گذارد. از سال ۲۰۱۶ هر عضو جدید آکادمی تا ۱۰ سال اجازه دارد در رای‌گیری برای انتخاب نامزدها و برندگان جوایز اسکار شرکت کند. اگر یک عضو در مدت ۱۰ سال همچنان در عرصه فیلم‌سازی فعال باشد، موقعیت رای دادن او تمدید می‌شود. به اضافه، اعضا بعد از سه دوره ۱۰ ساله یا در صورتی که نامزد دریافت جایزه آکادمی شوند، مادام‌العمر حق رای دادن خواهند داشت. این استانداردها عطف بماسبق شده و اعضای فعلی آکادمی را نیز شامل می‌شود. به عبارت دیگر، اگر یک عضو فعلی در ۱۰ سال گذشته فعال نبوده است، همچنان می‌تواند با داشتن دیگر معیارها برای رأی دادن واجد شرایط باشد. اگر یک عضو فعلی فعال شناخته نشود به موقعیت «ممتاز» منتقل می‌شود. اعضای «ممتاز» به جز حق رای دادن از تمام امکانات آکادمی استفاده خواهند کرد. این قانون از دوره بعدی جوایز اسکار اعمال خواهد شد.آکادمی همچنین برای افزایش فوری تنوع در هیات‌رئیسه، سه کرسی به هیات‌رئیسه خود اضافه کرد که به پیشنهاد رئیس آکادمی و با موافقت اعضای هیات‌رئیسه برای دوره‌های سه‌ساله نامزد می‌شوند. هیات‌رئیسه فعلی شامل ۵۱ نفر است.پس از انتشار بیانیه آکادمی در مورد ایجاد تغییرات جدید در مورد رای‌گیری و عضوگیری، تعدادی از اهالی هالیوود به این مساله واکنش نشان دادند. آوا دوورنی کارگردان فیلم «سلما» در توییتر از این اقدام به عنوان «یک قدم خوب در سفری طولانی و پیچیده برای مردم رنگین‌پوست و هنرمندان زن» یاد کرد.البته تغییر قوانین آکادمی، برای مراسم اسکار۲۰۱۶ اعمال نمی‌شود و باید در اسکار۲۰۱۷ منتظر اعمال تغییرات بود.

خشونت علیه سیاه‌پوستان در اسکار سابقه بسیاری دارد. برای نمونه هتی مک‌دنیل با درخشش در فیلم بر باد رفته، برنده جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل زن شد. او اولین سیاه‌پوستی بود که برنده اسکار شد. با این حال او نتوانست دور میزی که بقیه عوامل فیلم بودند، بنشیند. خانم مک‌‌دنیل به دلیل قوانین سفت و سخت جداسازی، مجبور شد به تنهایی پشت میزی در انتهای تالار هتل امبسدور لاس‌وگاس بنشیند.

هتی اجازه نداد این اتفاق ناخوشایند، طعم جایزه‌اش را تلخ کند. سخنرانی او هنگام بردن جایزه سرشار از خوشحالی بود و با این جملات تمام شد: “احساسی که در قلبم دارم، فراتر از آن است که بتوانم برایتان توضیح دهم. فقط می‌توانم تشکر کنم و بگویم در پناه خدا باشید.”

متاسفانه این آخرین باری نبود که این هنرپیشه مورد تبعیض قرار گرفت. با این که او برنده جایزه اسکار شده بود با آخرین خواسته‌اش مخالفت شد و اجازه ندادند پس از مرگ در گورستان هالیوود دفن شود؛ باز هم به دلیل قوانین جداسازی نژادی.

حرکت ماندگار مارلون براندو

مارلون براندو را یکی از بزرگ‌ترین بازیگران تاریخ سینما می‌دانند و بردن جایزه اسکار برای نقش ویتو کورلیونه در فیلم پدرخوانده، کسی را متعجب نکرد. اتفاق غافلگیرکننده این بود که براندو مراسم را تحریم کرد و از گرفتن جایزه سر باز زد.او یکی از بومیان آمریکا به نام ساچین لیتل‌فدر را بجای خودش به مراسم فرستاد تا به اعضای آکادمی بگوید حاضر به قبول جایزه نیست. خانم لیتل‌فدر گفت، “رفتار کنونی صنعت سینماو تلویزیون با بومیان آمریکا” دلیل عدم قبول جایزه از سوی براندو بوده است.

در متن کامل بیانیه که براندو در اختیار رسانه‌ها قرار داد، نوشته شده بود: “سازندگان تصاویر متحرک نسبت به تبعیضی که به بومیان آمریکا انجام می‌شود و همین طور مسخره کردن شخصیت آن‌ها و توصیف‌شان به عنوان برده، شیطان و دشمن، مسئول است.” مارلون براندو اولین بازیگری نبود که اسکار بهترین بازیگر نقش اول را قبول نکرد، جرج سی اسکات در سال ۱۹۷۱ نیز حاضر به قبول اسکاری که برای بازی در فیلم پاتن برده بود، نشد.