ماهنامه صبا
در این گزارش ماهنامه صبا تحلیلی بر سریال‌های مناسبتی ماه رمضان در تلویزیون ایران داشته‌ایم.
تلویزیون ایران در طی دهه‌های اخیر، به سنتی تثبیت‌شده در ماه رمضان پایبند بوده است: تولید و پخش سریال‌هایی که به‌طور خاص برای این ماه طراحی شده‌اند. این سریال‌ها علاوه بر سرگرم‌سازی مخاطبان، نقش مهمی در سیاست‌های فرهنگی و رسانه‌ای کشور ایفا کرده‌اند. ماه رمضان، به‌عنوان یک فرصت ویژه برای برنامه‌ریزی رسانه‌ای، نه‌تنها زمان مناسبی برای پخش آثار معنوی و دینی است بلکه به‌طور طبیعی فضایی برای ترویج ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی ایجاد می‌کند.
در گذشته، بسیاری از این سریال‌ها سعی داشتند مفاهیم دینی و معنوی را به‌طور مستقیم و آشکار بیان کنند؛ اصولی چون صبر، دعا، روزه‌داری، ایثار، و تلاش برای قرب الهی. اما در سال‌های اخیر، تغییراتی در رویکرد این سریال‌ها مشاهده شده است. از جمله این تغییرات، می‌توان به رویکردهای متنوع‌تری در مضمون و ساختار داستان اشاره کرد که نه‌تنها نگاهی دینی و معنوی بلکه چالش‌های اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی را نیز در بر می‌گیرد. این تحولات نشان‌دهنده تغییر ذائقه مخاطب، تأثیر گسترش رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، و همچنین تلاش برای نوآوری در تولید تلویزیون است.
در کنار این تغییرات، تلویزیون ایران همچنان در تلاش است تا همزمان با حفظ ارزش‌های سنتی و مذهبی، به‌طور مؤثر به دغدغه‌های روزمره جامعه نیز بپردازد. این امر موجب شد تا بسیاری از سریال‌های رمضان به سراغ موضوعاتی چون خانواده، روابط اجتماعی، مسائل اقتصادی، و تعاملات انسانی بروند، در حالی که گاهی این مسیرها با بی‌توجهی به مفاهیم مذهبی همراه بوده است. به‌طور کلی، سریال‌های مناسبتی رمضان نه‌تنها با هدف سرگرمی و جذابیت مخاطب ساخته می‌شوند، بلکه همواره در پی پیوند دادن ارزش‌های فرهنگی با زندگی روزمره هستند.
در این مرور، روند تغییرات سریال‌های مناسبتی رمضان، جایگاه آن‌ها در استراتژی رسانه‌ای کشور، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آن‌ها، چالش‌های تولید و آینده احتمالی این سریال‌ها بررسی خواهد شد. همچنین به این نکته خواهیم پرداخت که چگونه این مجموعه‌ها می‌توانند در آینده همچنان جایگاه خود را حفظ کنند و چه عواملی باعث موفقیت یا شکست آن‌ها در دنیای رسانه‌ای امروز شده است.
سریال‌های ماه رمضان در تلویزیون ایران در طول سال‌ها تحولات بسیاری را تجربه کرده‌اند. این تغییرات نه تنها از منظر محتوایی، بلکه در نحوه ارتباط با مخاطبان و تطابق با نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه نیز قابل توجه است. از دهه ۸۰ تا به امروز، این سریال‌ها تحت تأثیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی قرار گرفته و رویکردهای مختلفی را به خود دیده‌اند. در این مسیر، سه دوره اصلی قابل شناسایی است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و بازتاب‌دهنده تغییرات مهم در سیاست‌گذاری رسانه‌ای و تأثیرگذاری فرهنگی تلویزیون هستند. این سه دوره عبارتند از: ۱) دوره‌ی سنت‌گرایی در دهه ۸۰؛ ۲) دوره‌ی گذار به درام اجتماعی در دهه ۹۰؛ و ۳) دوره‌ی طنز اجتماعی از دهه ۹۰ تا امروز.
در دهه ۸۰، تلویزیون ایران تمرکز زیادی بر تولید سریال‌هایی با مضامین دینی و اخلاقی داشت که همزمان با جنبه‌های سرگرم‌کننده بتوانند آموزه‌های دینی و اخلاقی را به مخاطبان منتقل کنند. این دوره مقطع مهمی در تاریخ سریال‌سازی تلویزیون ایران بود که نشان‌دهنده تلاش رسانه ملی برای ایجاد ارتباطی مؤثر میان مفاهیم دینی و نیاز به سرگرمی در اوقات فراغت ماه رمضان بود. در این سال‌ها، رسانه ملی به‌ویژه به دنبال گسترش ارزش‌های اخلاقی و ترویج رفتارهای مناسب اجتماعی در قالب داستان‌های جذاب و قابل‌فهم بود. مجموعه‌هایی مانند «میوه ممنوعه»، «او یک فرشته بود» و «اغماء» نمونه‌هایی بارز از این رویکرد بودند. این سریال‌ها در عین حال که داستان‌هایی درباره فضایل انسانی، ایمان و اخلاقیات مطرح می‌کردند، توانستند از جذابیت‌های درام و مفاهیم ماورایی بهره‌برداری کنند. به طور مثال، «میوه ممنوعه» با داستانی که در آن شخصیت‌ها به موضوعات مذهبی و معنوی پرداخته می‌شد، در پی تربیت اخلاقی جامعه و آموزش اصول دینی بود. این گونه سریال‌ها اغلب بر اساس آموزه‌های دینی ساخته می‌شدند و مخاطب را به تفکر درباره اصول انسانی و تربیتی دعوت می‌کردند. در این دوره، رسانه‌ها به شدت بر اساس مفاهیم دینی و آموزه‌های اخلاقی در تولیدات خود تأکید می‌کردند و در تلاش بودند تا با ارائه داستان‌هایی که بیشتر به رفتارهای نیکوکارانه و معجزات مذهبی پرداخته می‌شد، پیوندی معنوی با مخاطب برقرار کنند. این سریال‌ها توانستند در میان طیف‌های مختلف جامعه از جایگاه خوبی برخوردار شوند و بخش قابل توجهی از مخاطبان تلویزیون را به خود جذب کنند. در نهایت، دوره‌ی سنت‌گرایی در دهه ۸۰ را می‌توان دوره‌ای دانست که در آن تلویزیون ایران با توجه به نیاز به ترویج ارزش‌های دینی و اخلاقی، سعی کرد تا با تولید سریال‌های مناسبتی به هویت فرهنگی و دینی جامعه توجه ویژه‌ای داشته باشد و این موضوعات را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در فضای رسانه‌ای گنجاند.