مروری بر مهمترین فیلم‌های عاشورایی سینمای ایران

هیهات از راه‌های طی نشده!

با وجود تمام مشکلات، فیلم سفیر ساخته و تبدیل به یکی از آثار ماندگار سینمای عاشورایی ایران شد. اما پس از فیلم سینمایی سفیر، آثار ماندگاری در سینمای عاشوایی ساخته شده که تعدادشان ناچیز است.

---

اولین فیلم ایرانی که مستقیم پیرامون حادثه عاشورا تولید شده، سفیر ساخته فریبرز صالح است. نکته مهم پیرامون سفیر سال تولید آن یعنی سال ۶۱ است. در آن دوران سینمای ایران در تب و تاب جنگ و حوادث پس از انقلاب بود، بنابراین تولید یک اثر هنری بیگ پروداکشن و تاریخی شاید دور از از انتظار به نظر می‌رسید. اما با وجود تمام مشکلات، فیلم سفیر ساخته و تبدیل به یکی از آثار ماندگار سینمای عاشورایی ایران شد. اما پس از فیلم سینمایی سفیر، آثار ماندگاری در سینمای عاشوایی ساخته شده که تعدادشان البته ناچیز است. در این مجموعه به شش فیلم مهم عاشورایی اشاره شده و البته جدا از این فیلم‌ها در فیلم‌های «مصائب دوشیزه» مسعود اطیابی، «سینه سرخ» پرویز شیخ طادی، «من و زیبا» فریدون حسن پور، «بال‌های سفید» مهدی هاشمی و «سهم گمشده» ساخته حسن نجفی هم به نوعی اشاراتی به واقعه عظیم عاشورا داشته‌اند. مسعود کیمیایی هم سال ۷۵ و در «سلطان» یکی از فصل‌های فیلم خود را به زنجیرزنی قهرمان خود در اربعین اختصاص داد که یکی از تصاویر ماندگار سینمایی است.

همچنین فیلم مستند «تعزیه» ساخته ناصر تقوایی یکی از این رویکردهاست. در این فیلم ویژگی‌های این هنر به تصویر کشیده شده است. تعزیه طی یک هفته در منطقه زواره اصفهان با حضور جمعی از بهترین تعزیه خوان‌های ایران تصویربرداری شد و فرهاد صبا و اصغر رفیعی جم به شکل همزمان تصاویر فیلم را ثبت کردند.

«روز واقعه»، روایتِ خرده روایت‌ها

«روز واقعه» ساخته شهرام اسدی را شاید بتوان تنها فیلمی دانست که روایتی مستقیم از عاشورا دارد و بارها و بارها نیز از تلویزیون در ایام تاسوعا وعاشورا پخش شده و می‌توان آن را پای ثابت تلویزیون دراین ایام دانست.

فاصله بسیار زیاد میان ساخت فیلم سینمایی «سفیر» تا «روز واقعه» که شاید اثر بعدی قابل اعتنا با موضوع عاشورا باشد خود نشان دهنده سختی این کار و البته اهمیت آن است،‌ در دورانی که شاید کمتر فیلم و اثر قابل دفاعی برای روایت عاشورا در فضای هنر ساخته می‌شد بهرام بیضایی فیلمنامه «روز واقعه» را با نام مستعار نوشت. ساخت این فیلم بیش از یک دهه زمان برد،‌ متن چندین بار دچار تغییر شد و در نهایت شهرام اسدی در سال ۱۳۷۳ توانست تا ساخت این فیلم سینمایی را به اتمام برساند تا این فیلم یکی از تنها آثاری باشد که روایتی مستقیم از حادثه عاشورا را بیان می‌کند.

تا مدت‌ها فیلم روز واقعه مهم‌ترین اثر نمایشی در نشان دادن واقعه کربلا بود و پخش هر ساله‌ فیلم در روزهای محرم و استفاده از نماهای آن در کلیپ‌های مختلف جای تعجب نداشت.

بهرام بیضایی در «روز واقعه» توانسته با  دست مایه قرار دادن عناصر نمادین در روایتش و  دور ماندن از مرکز ثقل تاریخ (یعنی نمایش خود واقعه عاشورا)، هم باور‌های عوامانه را  بدون حساسیت نمایش دهد و  هم اینکه با  ساختن جهانی نمادین و  اسطوره ای، خرده روایت‌ها و  عناصر دراماتیکش را  از گزند تیغ منطق و  حقیقت تاریخ دور نگه دارد.

فیلم روز واقعه داستان جوانی مسیحی (با بازی علیرضا شجاع نوری) را روایت می‌کند که در راه عشق به دختری مسلمان، اسلام آورده و بعد از سختی‌های فراوان روز ازدواجش فرا رسیده. اما در میانه مراسم، ندایی به گوشش می‌رسد و برای پاسخ دادن به این ندا راهی سفر می‌شود. او می‌خواهد به یاری صاحب ندا بشتابد اما با وجود پشت سر گذاشتن تمام سختی‌ها، زمانی به کربلا می‌رسد که دیری قبل واقعه رخ داده.

«روز واقعه» در سیزدهمین دوره از جشنواره فجر شرکت کرد و موفق شد جوایز زیادی را کسب کند. این فیلم سیمرغ بهترین فیلم، بهترین موسیقی متن، بهترین چهره پردازی، بهترین صحنه آرایی را از این جشنواره دریافت کرد و در رشته های بهترین فیلمنامه، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول مرد(علیرضا شجاع نوری) بهترین تدوین و بهترین فیلمبرداری نیز کاندید دریافت جایزه شد.

علاوه بر علیرضا شجاع نوری که در نقش اصلی این فیلم درخشید بازیگران زیاد دیگری نیز مقابل دوربین شهرام اسدی رفتند، عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، لادن مستوفی، محمدعلی کشاورز ، مرحوم مهدی فتحی، سعید نیکپور، حسین محب اهری، حسین پناهی ، عنایت بخشی، سیامک اطلسی، مرحوم حمیده خیرآبادی، ژاله علو و … از جمله این بازیکران بودند.

«رستاخیز» پرحاشیه‌ترین فیلم مذهبی

فیلم «رستاخیز» (۱۳۹۱) به نویسندگی و کارگردانی احمدرضا درویش شاید یکی از پر حاشیه‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران باشد. این فیلم همچنان در محاق توقیف به سر می‌برد و نتوانسته رنگ پرده را با آرامش به خود ببیند. درویش پیش از این فیلم هم چند اثر سینمایی پر هزینه ساخته بود بنابراین تصمیم گرفت که به عنوان یک کارگردان مذهبی و متعهد سراغ موضوع عاشورا برود. «رستاخیز» یکی از فیلم‌هایی است که به شکل مستقیم به واقعه عاشورا می‌پردازد. همچنان حساسیت‌ها روی این فیلم بسیار بالاست. «رستاخیز» اگر به خوبی اکران شود به راحتی می‌تواند الگوی مناسبی برای سینمای مذهبی باشد.

احمدرضا درویش به روشی هوشمندانه زاویه دید دانای کل را کنار می‌گذارد و با زاویه دیدِ «بٌکَیر ابن حر ریاحی» تاریخ را بازگو می‌کند. کار بزرگتر فیلم نشان دادن منطق و برهانِ اعلای امام حسین و یاران‌اش در کنار مظلومیت آنها است. این روایت هم برای کسانی که از این واقعه چیزی نمی‌دانند و هم برای کسانی که می‌دانند، تکان‌دهنده است و منطق امام حسین را در این میان آشکار می‌کند. اینکه چرا امام به همراه خانواده و اهل بیت‌اش ناچار شدند دست به این قیام بزنند.”

حساسیت‌ها روی این فیلم بیشتر بر نمایش چهره حضرت عباس (ع) و چگونگی روایت برخی وقایع متمرکز شده است. اولین زمان نمایش این فیلم مربوط به سی‌ودومین جشنواره فیلم فجر بود که در نهایت در این جشنواره ۸ سیمرغ را از آن خود کرد. این فیلم قرار بود در سال ۱۳۹۴ در سینما به کران برسد، «رستاخیز» چند روزی را هم روی پرده بود اما بعد از اعتراض برخی مراجع به نمایش چهره حضرت عباس(ع) از روی پرده سینما پایین کشیده شد. رستاخیز نهایتا پس از گذشت ۸ سال از زمان ساخت آن همزمان با سالروز میلاد حضرت عباس (ع) در سال ۱۴۰۰ به صورت آنلاین نمایش داده شد.

«به خاطر هانیه» و ادای یک نذر

فیلم «به خاطر هانیه» (۱۳۷۳) به نویسندگی و کارگردانی کیومرث پوراحمد است. اصغر عبداللهی در نویسندگی این فیلم نیز نقش داشته است. این فیلم هم همزمان با «روز واقعه» ساخته شده است و همین امر نشان می‌دهد که در آن سال‌ها فیلم‌های عاشورایی مورد توجه سینماگران و علی‌الخصوص مدیران سینمایی بوده است. کیومرث پوراحمد پیش از این فیلم‌هایی مثل «تاتوره» و «بی‌بی چلچله» را جلوی دوربین برده بود و چهره‌ای شناخته شده در سینما محسوب می‌شد.

«به خاطر هانیه» به خاطر برجسته کردن یک آیین مذهبی در بوشهر یعنی «دمام زنی» به شدت مورد توجه قرار گرفت. پوراحمد روایت رئالیستی جذابی را در این فیلم پیش گرفته است که از سینمای رئالیستی ایران در آن دوران نشات می‌گیرد و متاسفانه او این روزها از آن فضا به شدت دور شده است. کیومرث پوراحمد برای فیلمش چند ویژگی از واقعه عاشورا را عاریت گرفت.
مردم روستای «تنگک»، ناخدا «علو» را مسبب مرگ گروهی از صیادان می‌دانند و علیه او برمی‌خیزند. ناخدا و خانواده‌اش زخم خورده و آزرده مجبور به ترک «تنگک» می‌شوند. پس از مرگ ناخدا، پسر نوجوانش، «بشیرو» مصمم است برای ابراز وجود و اثبات لیاقت خود به «تنگک» برگردد. او به بهانه‌ی آوردن گهواره‌ی حضرت علی‌اصغر (ع) برای مراسم عاشورا عازم زادگاه خود می‌شود و سفری پرمخاطره را آغاز می‌کند…

هیهات؛ فیلمی با چهار کارگردان

«هیهات» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی هادی نائیجی، دانش اقباشاوی، روح‌الله حجازی و هادی مقدم‌دوست و تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی است که در چهار روایت یا اپیزود در سال ۱۳۹۴ به روی پرده سینما رفت. موضوع اپیزود‌ها مرتبط با فرهنگ عاشورایی در زمان فعلی است که در دو اپیزود با دفاع مقدس و جنگ پیوند خورده است.

روایت اول دربارۀ جوانی به نام رحمان (با بازی حامد بهداد) است که مادری مریض در گوشۀ خانه دارد که به خاطر بیماری و زمین‌گیر شدنش نمی‌تواند به زیارت حرم امام حسین(ع) برود.

روایت اول در شوشتر و در زمان حال رقم می‌خورد. ضریح امام حسین(ع) که قرار است به کربلا برسد در شوشتر توقف کرده و مردم به زیارت آن می‌روند. رحمان از مسؤولان مدیریت ضریح خواهش می‌کند که ضریح را به روستایشان ببرد تا بتواند مادرش آن را زیارت کند که مسؤولان رضایت نمی‌دهند. سپس رحمان ماشین حمل ضریح را به نحوی می‌دزدد تا بتواند کنار پنجره اتاق مادرش بیاورد و مادرش ضریح را ببیند.

محمدتقی فهیم منتقد سینما درباره این فیلم می‌گوید: در طی سال‌های گذشته همواره فیلم سینمایی «روز واقعه» به عنوان شاخص سینمای عاشورایی شناخته می‌شد، در حالی که باید در طی این سال‌ها آثاری دیگری نیز تولد می‌شد که کیفیت بالاتری داشته باشند. به نظر من «هیهات» تا حدودی به این قله نزدیک شده است و اگر بخواهیم با اندکی اغماض به آن نگاه کنیم، «هیهات» می‌تواند جای «روز واقعه» را در معیار آثار عاشورایی سینمای ایران بگیرد و از این به بعد کیفیت سایر آثار را با آن مقایسه کنیم.

افق و پرواز در شب؛ فیلم‌های تلفیقی

رسول ملاقلی پور را به عنوان کارگردانی صاحب سبک در سینمای دفاع مقدس می‌شناسند، اما این کارگردان فقید در دو اثر سینمایی به تلفیق روزهای جنگ و حوادث عاشورا پرداخته است؛ «پرواز در شب» یکی از آثار فاخر مرحوم ملاقلی پور به شمار می‌آید که ملاقلی‌پور در این فیلم به خوبی توانست ضمن جذب مخاطب انبوه، بخشی از معنای دفاع مقدس و ترکیب آن با مفاهیم والای عاشورایی را به سینمای جنگ وارد سازد.

این کارگردان با ساخت این فیلم که نخستین تجربه تهیه کنندگی‌اش هم به شمار می‌رفت، توانست جایزه بهترین فیلم پنجمین جشنواره فیلم فجر را از آن خود کند. ملاقلی‌پور درباره این فیلم گفته بود: «پرواز در شب حاصل یک دوران تنهایی و خلوت من بود نسبت به گذشته‌ام و مرزی که من را به سینمای حرفه‌ای وارد می‌کرد. این فیلم درس خوبی بهم داد. با قهرمانانش گریه می‌کردم، می‌جنگیدم و گاه حتی به آنها حسرت می‌خوردم. شاید یکی از علت‌های موفقیتش هم این بود که از یک پشتوانه تمام ناشدنی مثل نهج البلاغه در آن بهره بردم».

«افق» هم دیگر فیلمی از مرحوم رسول ملاقلی پور است که عاشورا و حوادث آن را دستمایه یک قصه دفاع مقدسی قرار داده است و تلاش رزمنده‌ای به نام نصرت برای انهدام سکوی الامیه را به تصویر می‌کشد که طی آن نصرت به تنهایی به مأموریت شناسایی و عکس برداری از اسکله می‌رود. همرزم او، احمد، که می‌داند نصرت بیمار است به دنبال او روان می‌شود. آن‌ها به محاصره‌ دشمن درمی آیند.احمد نصرت را فرار می‌دهد و خود دستگیر و کشته می‌شود و با اطلاعاتی که نصرت در اختیار رزمندگان قرار می‌دهد‌، سرانجام اسکله الامیه توسط رزمندگان سپاه پاسداران و بسیج منهدم می‌شود.

راه طی شده؛ فیلمی با موضوع تعزیه

«راه طی شده» به کارگردانی عباس رافعی با تکیه بر فیلمنامه فرهاد توحیدی ساخته شده و به موضوع تعزیه می‌پردازد. داستان فیلم درباره یک گروه فرانسوی است که برای انتخاب یک گروه تعزیه خوان که بتواند در جشنواره آوینیون شرکت کند به ایران سفر کرده اند. آنها در پی انتخاب تعزیه خاصی هستند. در حین تصویربرداری یکی از نمایش های تعزیه، امام ‌خوان گروه ناپدید می‌شود و معین‌البکا (تعزیه‌گردان) تصمیم می‌گیرد فرد دیگری را جایگزین امام‌ خوان قبلی کند. او در شهر به راه می‌افتد تا این فرد را پیدا کند و …

در این فیلم پژمان بازغی، شقایق فراهانی، سیاوش طهمورث، امیر آقایی، سیدجواد هاشمی و حسن پورشیرازی به عنوان بازیگران اصلی ایفای نقش می‌کنند.

فیلم سینمایی “راه طی‌شده” اشاره‌هایی به پیوند و ارتباط میان تئاتر و سینما دارد و بخش‌هایی از فیلم در تئاتر شهر فیلمبرداری شده است. این فیلم در سال۸۴ در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و سال بعد در بخش مسابقه فیلم های تئاتری جشنواره جهانی تئاتر آوینیون پذیرفته شد

رافعی پس از ساخت این فیلم با انتقاد از بی‌توجهی‌ها به آثار مذهبی و عاشورایی گفت: متاسفانه علی رغم همه حرف‌هایی که زده می‌شود اما هیچ حمایت خاصی از فیلم‌های عاشورایی نمی‌شود و در هنگام اکران نیز زمان اکران خوبی به این فیلم‌ها اختصاص داده نمی‌شود.

عصر روز دهم و آرزوی محقق نشده ملاقلی‌پور

«عصر روز دهم» از دیگر فیلم‌های مرتبط با موضوع عاشوراست قرار بود ابتدا توسط زنده یاد رسول ملاقلی پور مقابل دوربین رود. او قصد داشت این فیلم را در سال ۱۳۸۵ کارگردانی کند اما فوت این کارگردان سینما در مراحل پیش تولید این فیلم قرعه کارگردانی این اثر را به نام مجتبی راعی زد و راعی نیز این فیلم را دو سال بعد یعنی در سال ۸۷ مقابل دوربین برد.

«عصر روز دهم» به طور مستقیم به واقعه عاشورا نمی‌پرداخت و قرار بود این فیلم روایتگر ماجرایی از جنگ ایران و عراق را در عراق باشد و در لابه‌لای قصه نیم نگاهی نیز به ماجرای عاشورا داشته باشد و تصاویری که از عزاداری شیعیان در کربلا در این فیلم به نمایش گذاشته شد فضایی حماسه ای را در این اثر سینمایی  رقم زد. با وجود اینکه قصه این فیلم در زمان واقعه عاشورا نمی‌گذرد اما همزمانی قصه این فیلم با ماه محرم مخاطب را با فضایی اندوهگین روبه‌رو می‌کند.

داستان «عصر روز دهم» درباره دکتر مریم شیرازی است که  با گروهی از پزشکان هلال احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می‌شود و تصمیم به جست‌وجو برای یافتن خواهر گمشده‌اش می‌گیرد. این حضور با عزاداری شیعیان در محرم همزمان می‌شود.

هانیه توسلی، آفرین عبیسی، احمد مهران فر و سلیمه رنگزن از جمله بازیگرانی هستند که در «عصر روز دهم» ایفای نقش کردند.