ماهنامه صبا
هدف از ساخت مستند پیشینه قهوه‌خانه در اصل در مورد تاریخچه قهوه خانه نبود بلکه هدف ما در این فیلم تغییر نگاه جامعه به این پایگاه فرهنگی و هنری و احیای مجدد هنر‌هایی است که سابقا در قهوه‌خانه انجام می‌گرفت.
قهوه خانه‌ها از رور تاسیسشان در زمان شاه طهماسب صفوی عملکرد اجتماعی داشتند یعنی مردمی که به آنجا می‌رفتند پس از آنکه با یکدیگر گفتگو کرده و آشنا می‌شدند به گفتگو‌های سیاسی و اجتماعی می‌پرداختند که همین امر باعث رونق قهوه‌خانه‌ها بود. اما با وجود کارکردهای گوناگون و قهوه خانه‌های متعدد در ایران معمولا این فضا محور فیلم یا مستند مستقلی نبوده است. مهدی حدادی دانشجوی رشته کارگردانی نمایش این موضوع را دستاویز مستندی ساخته و با حضور پژوهشگران نام آشنا و بزرگان سینما به پژوهشی درباره قهوه خانه‌ها پرداخته است. آن چه در ادامه می‌آید گفتگوی ماهنامه صبا با این کارگردان جوان است.
من نزدیک به دو سال تحقیق و پژوهش داشتم که البته قبل از آن به دلیل اینکه قهوه خانه داری کار آبا و اجدای‌ام بود، شناختی کافی درباره آن داشتم. پدربزرگم در محله طرشت قهوه‌خانه‌ای داشت که این قهوه‌خانه نسل به نسل از پدربزرگم به پدرم و پس از فوت پدرم به من رسید و من مدیریت آن را بر عهده گرفتم. در دوران دانشجویی بود که ساخت یک مستند درباره این موضوع به ذهنم رسید و در کنار شناختی که داشتم به جمع‌آوری اطلاعات و تحقیقاتی درباره قهوه‌خانه مشغول شدم و ایده و ساختار فیلم از همان دوران دانشجویی شکل گرفت.
هدف از ساخت مستند پیشینه قهوه‌خانه در اصل در مورد تاریخچه قهوه خانه نبود بلکه هدف ما در این فیلم تغییر نگاه جامعه به این پایگاه فرهنگی و هنری و احیای مجدد هنر‌هایی است که سابقا در قهوه‌خانه انجام می‌گرفت مثل هنر‌های تخت حوضی، نمایش‌های ایرانی مثل نقالی و شاهنامه، بود. متاسفانه امروز به هر قهوه خانه‌ای که نگاه می‌کنید می‌بینید که دیگر نقالی صورت نمی‌گیرد و نقالی نیست. هدف ما از ساخت این فیلم این بود که یک تاریخچه را نشان دهیم تا مخاطبان بدانند قهوه خانه آنچه که امروز می‌بینید نیست. قهوه خانه در ابتدا یک پایگاه هنری بوده و به عنوان یک پایگاه هنری و فرهنگی شناخته می‌شده آنهم زمانی که تئاتر شهری یا تالار وحدتی نبوده و این قهوه خانه‌ها بودند که بار این مسئولیت فرهنگی را به دوش می‌کشیدند. ما برای این فیلم تحقیق و پژوهش خوبی انجام دادیم.
دقیقا؛ ما می‌خواستیم فیلم ریتم آرامی داشته باشد و از هر چیزی که توجه مخاطب را از محور مدنظر پرت کند، دوری کردیم. در واقع می‌خواستیم بیشتر بیننده متوجه مفهوم صحبت‌های کارشناسان باشد تا متوجه موضوع شود، چون صاحب نظران ارزشمندی در این فیلم حضور داشتند و خیلی دقیق درباره قهوه خانه صحبت شد. شاید جالب باشد که بگویم ما حتی دوربین دوم را که کمی مزاحم بحث‌های جدی کارشناسان بود حذف کردیم و ترجیح دادیم که خیلی بی‌رحمانه دوربین دوم و تصاویرش را کنار بگذاریم.
قهوه‌خانه از دوره صفویه در کشور ما به وجود آمد و اولین قهوه‌خانه در قزوین تأسیس شد که به کاروانسرا معروف بود و پس از آن در اصفهان و بعد دیگر نقاط کشور این قهوه‌خانه‌ها تأسیس شدند و تعدادشان به مرور زیاد شد تا جایی که در هر محله و بازار می‌شد یک قهوه‌خانه دید. در واقع دوره صفویه زمان اوج استفاده از این مکان بود و به همین دلیل این تاریخ را انتخاب کردیم.
نکته دیگر این است که متأسفانه ترکیه تأسیس قهوه‌خانه را به نام خود ثبت کرده و ما با این مستند یکی دیگر از اهدافی که دنبال می‌کردیم مقابله با این اقدام ترکیه بود چرا که قهوه‌خانه در ایران ثبت شده و ریشه‌اش به دوران صفویه برمی‌گردد ولی ترکیه از بی‌توجهی ما به پدیده‌های فرهنگی و تاریخی سوءاستفاده کرده است.
از سال۱۳۹۰زمانی که وارد دانشگاه فیلم سازی و کارگردانی شدم اولین فیلم کوتاه‌ام را با نام کات به کارگردانی سیدعلی سجادی تهیه کردم که تجربه خیلی خوبی در فیلسازی‌ام بود. سپس در سال ۱۳۹۴ مستند سینما چیست را کار کردم که در مورد سبک کارگردانی کارگردانانی مانند عباس رافعی و رهبر قنبری و… بود که تهیه کنندگی و کارگردانی آن را بر عهده گرفتم که سال ۱۳۹۶ از شبکه چهار سیما پخش شد. البته در این میان چند تجربه بازیگری هم دارم مانند بازی در فیلم سینمایی لازانیا و بعدها سابقه حضور در کمدی‌های سینمایی عاشق پیشه، پیشی میشی و…، ولی بیشتر مستند سازی را دنبال کردم، چون به بطن جامعه نزدیک است. در حال حاضر در انتظار مجوز پروانه ساخت فیلم نیمه بلند نگاتیو به نویسندگی خانم سحر ناسوتی هستم.
پیشینه قهوه‌خانه اولین تجربه سینمایی من بود و با چالش‌های بسیاری در ساخت این فیلم مواجه بودم و از مدیریت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و پرسنل گروه هنر و تجربه برای اینکه شرایط اکران آنلاین این اثر را فراهم کردند تشکر می‌کنم و امیدوارم مخاطبان نیز از این فیلم استقبال کنند ولی به طور کل اکران این اثر به صورت آنلاین برای من اتفاقی خوشایند و خوشحال‌کننده بود.
قهوه خانه و کارکردی رسانه‌ای
قهوه خانه پدیده‌ای است که یک دوره‌ای حتی وظیفه رسانه را بر عهده می‌گیرد، یعنی قهوه‌خانه‌ها کارکرد رسانه پیدا می‌کنند و محیطی می‌شوند برای تبادل افکار و برای ایجاد گفتمان و اینکه امروز کافه‌ها آمدند و جای قهوه خانه‌ها را گرفته‌اند بی مفهوم نیست و اگر ما بخواهیم به تقابل با کافه‌ها برویم این تقابل با امری اجتناب ناپذیر خواهد. چرا که توسعه به همراه خودش اتفاقاتی را رقم می‌زند و کافه‌ها و مدل‌های غیر ایرانی به هر حال دستاورد توسعه امروز هستند از همان دست که شهرنشینی، ساختمان سازی، خودروسازی ما و بسیاری از مسائل دیگر هم دستاورد همین توسعه است.
باید در فیلم مستند یک وجه فرمیک کار و تعادل بین مضمون و فرم باید رعایت شود اگر همه چیز‌هایی که برای یک فیلم لازم است مثل موضوع، مضمون یا شعار وجود داشته باشد، اما در گفتن و شکل بیان مورد توجه قرار نگیرد اثر نمی‌تواند موفق شود فیلم‌سازی و مستندسازی ما در وجه فرمی‌اش باید خودش را ارتقا دهد. ما این فیلم را برای آینده لازم داریم. آقای حدادی هم کاری کرده است که این فیلم به درد ما بخورد. این فیلم هم به درد ما می‌خورد، اما ما باید از این فراتر برویم.
کافه‌ها فرزندان خلف قهوه‌خانه‌اند
قهوه خانه متعلق به یک دوره تاریخی است و سیر و تحول خودش را در دوره‌های مختلف انجام داده و مهمترین پدیده قهوه‌خانه این نیست که در آن قهوه یا در دوره معاصر چای نوشیده می‌شده و یا نقالی و پرده خوانی و نقاشی عرضه می‌کردند یا حتی مکانی بوده که به صورت تخصصی گروه‌های اجتماعی به عنوان پاتوق در آن حضور پیدا می‌کردند و افراد جامعه می‌توانستند به آنها ارتباط برقرار کنند. بلکه قهوه خانه یک فضای شهری و مدنی است و امروز کافه‌ها که مکملی برای قهوه خانه است نهادی است که بدون هیچ پیش شرطی افراد می‌توانند در آن وارد شوند و کسی دین، مذهب، جنسیت یا رکن دیگری را نمی‌پرسد یعنی در واقع آن چیزی که قهوه خانه زمانی با پرده خوانی و نقالی و نمایش در خود داشت در شکل معاصر خودش کافه‌ها دارند.
به نظر من مهمترین کاری که این فیلم کرده مطرح کردن دوباره موضوع قهوه خانه در فضای اجتماعی و فرهنگی ماست و اینکه چگونه می‌شود به قهوه‌خانه پرداخت و آن را به بهره‌برداری دوباره رساند و امیدوارم این فیلم گام اول و مهم برای پرداختن به مستندهای بیشتر در حوزه قهوه خانه‌ها و کارکردهای مهم آنها باشد.
There are no comments yet