ماهنامه صبا
در این گزارش ماهنامه صبا به تحلیل هرمنوتیک نمادها و رنگ‌ها در چهارهمین مناظرات انتخابات ریاست جمهوری پرداخته‌ایم.
پس از برپایی مناظرات چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، این مناظره‌ها از وجوه مختلف مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. یکی از شیوه‌های دانش محور که می‌توان در این زمینه به کار گرفت دیدگاه هرمنوتیک است. هرمنوتیک یا هنر تفسیر یعنی ما در مواجهه با یک اثر و فهم و تفسیر آن، با گفتگو میان انسان‌ها روبروییم که هر یک افق فهم خود را دارد و در آمیزش این افق‌هاست که فهم‌مان گسترش می‌یابد. در تفسیر هرمنوتیک، من با متن مورد تفسیر، دیالوگ و گفتگو دارم؛ سخن او را می‌شنوم و سخن خود را هم می‌گویم. من افق فهم خود را دارم، او هم افق فهم خودش را دارد.
دکتر مصطفی دشتی هیئت علمی دانشگاه و استاد ادبیات دانشگاه ولایت به تحلیل هرمنوتیک نمادها و رنگ‌ها در چهارهمین مناظرات انتخابات ریاست جمهوری پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
مناظرات چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری را که در خرداد و تیر ۱۴۰۳ برگزار و از چند شبکه صداوسیما پخش شد، می‌توان به دو بخش تقسیم کرد، پنج مناظره در دور اول که با حضور همه نامزدهای اعلامی برگزار شد و دو مناظره در دور دوم که با حضور دو نامزد راه‌یافته به دور دوم از رسانه ملی پخش شد. بنابراین در نهایت در این دوره هفت مناظره بین خود نامزدها برگزار شد (کاری به مناظرات دیگر با که حضور نمایندگان نامزدها برگزار شده، نداریم).
زمان مناظرات
برخلاف انتظار، زمان پخش مناظرات دور اول، به خوبی مدیریت نشد؛ از منظر زمان پخش، پراکندگی وجود داشت، به‌طوری‌که که چهار مناظره در ساعت ۲۰ تا ۲۴ و یک مناظره از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۶ برگزار شد. از منظر مدت زمان هم، از این پنج مورد، سه مناظره نزدیک به چهار ساعت و دو مناظره نزدیک به سه ساعت به طول انجامید. مناظرات دور دوم نیز از ساعت ۲۱:۳۰ تا ۲۴ پخش شد که روند منظم‌تری داشت. این زمان طولانی، به ویژه در پنج مناظره اول، هم برای مخاطبان بسیار خسته و کسل کننده بود و هم برای نامزدهایی که در میانه مبارزات انتخاباتی باید مدت زیادی را برای این برنامه صرف کنند. به هرحال برگزارکنندگان باید به این نکته توجه کنند که نامزدها در این سطح، معمولا سن نسبتا بالایی دارند، احیانا بیماری‌هایی نیز گریبان‌گیر آنان هست؛ همچنین تمرکز و بحث و احیانا هیجان و استرس، انرژی و توان زیادی از آنان می‌گیرد که برای افرادی با سطح توانایی بالا و جوانان هم دشوار است. در اواخر برنامه، آثار خستگی به وضوح در چهره نامزدها دیده می‌شد. معلوم نیست که چرا صداوسیما از برنامه‌های مشابه در سایر کشورها الگو نمی‌گیرد و جای این مناظرات کسل کننده گروهی، مناظرات دو نفره متمرکز و کوتاه برگزار نمی‌کند. آیا تنها راه پیشگیری از مشکلات مناظرات سال ۸۸، برگزاری آن به شکل کنونی است؟
جدا از بی‌نظمی در ساعت پخش و مدت زمان آن، بی‌نظمی‌هایی نیز در نحوه پخش و زمان‌بندی اجزای مختلف دیده می‌شد. به طوری که فاصله بین آغاز برنامه تا شروع صحبت اولین نامزد، زمان نسبتا زیادی از وقت بیننده را می‌گرفت (بین ۲۰ تا ۳۰ دقیقه). همچنین در چند مناظره، وقت استراحت ۱۵ دقیقه‌ای را برای نامزدها درنظرگرفته بودند که جز در مناظره سوم طبق برنامه پیش نرفت و همیشه از این زمان فراتر می‌رفت. در تمام این موارد هم نامزدها و هم بینندگان میلیونی برنامه، اوقات گران‌بهایی را از دست دادند (کافی است این دقایق را در تعداد بینندگان ضرب کنید!). برگزارکنندگان اگر در این مورد بازخواست نمی‌شوند دست‌کم باید فکری جدی برای برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تر در آینده داشته باشند. در این مورد، مناظرات دور دوم با نظم و برنامه‌ای بهتر برگزار شدند.
طراحی صحنه
پرچم: در چینش دکور برنامه، آنچه بیش از همه خودنمایی می‌کند، پرچم کشور است؛ این عنصر که مورد وفاق همه مردم و نامزدهاست، در مناظرات دیگر کشورها نیز به صورت‌های گوناگون در دکور برنامه به کار گرفته می‌شود. آنچه که عجیب به نظر می‌رسید، اصرار طراحان برای تکرار این عنصر بود. در طراحی صحنه برنامه، سه پرچم در سمت راست و سه پرچم در سمت چپ قرار داده شده بود، شاید تصور کنید که این تعداد پرچم‌ها هریک به ازای یکی از نامزدها در صحنه قرار گرفته، جدا از اینکه چنین کاری منطقی ندارد (زیرا واضح است که نامزدی از خارج کشور نداریم!)، برگزاری مناظرات دور دوم این تصور را باطل کرد: در دور دوم، چهار پرچم، به صورت دو به دو، در دو سوی دکور دیده می‌شد که دو پرچم سازمان صداوسیما (به عنوان برگزار کننده) نیز در کنار آنها قرار داشت. اگرچه معلوم نشد اگر پرچم سازمان، آن ارزش را دارد که در این برنامه، در کنار پرچم کشور قرار گیرد، چرا در دور اول در طراحی دیده نشده بود. همچنین سه دایره که در کنار هم پرچم کشورمان را تشکیل می‌دانند در بالای دکور برنامه وجود داشت. در نشان برنامه مناظره نیز این پرچم‌ها دیده می‌شد. اگرچه پرچم مهم‌ترین عنصر این برنامه است اما این اصرار بر تکرار آن نه وجهی معنایی دارد و نه زیبایی‌شناختی. به نظر می‌رسد استفاده از این عنصر در مناظرات دوره‌های قبل هوشمندانه‌تر بوده است.
رنگ‌های دکور: مهم‌ترین رنگ موجود در دکور برنامه بعد از سیاه، طیف‌های مختلفی از آبی و گاهی بنفش بود. همچنین رنگ قهوه‌ای در میزها و سازه اسلیمی پشت سر نامزدها نیز ترکیبی قابل قبول از رنگ را در مناظراتی که در شب برگزار شد به برنامه داده بودند. شاید می‌شد به جای تکرار پرچم، از رنگ‌های پرچم در دکور استفاده شود. مثلا طرح پنج ضلعی آبی رنگ پشت سر مجری برنامه، چه ایده‌ای داشت؟ اصولا پنج ضلعی در فرهنگ ما معنای خاصی دارد؟
سازه اسلیمی: سازه به کار رفته در پشت سر نامزدها، شامل ده دهانه محراب با طرح‌هایی اسلیمی بود که یادآور مساجد و اماکن مورد احترام ایرانیان است. در وسط این محراب‌ها آرم جمهوری اسلامی و در دو سوی آرم نیز، تصاویر بنیان‌گذار فقید و رهبر جمهوری اسلامی نصب شده بود.
توضیح اینکه برخی از نشانه‌ها، مفید معنای ملیت هستند و برخی دیگر نشان اسلامیت را در خود دارند. برخی از طرح‌ها را هم می‌توان خنثی در نظر گرفت (زمینه پشت نامزدها در مناظره ۱۴۰۰). مثلا استفاده از دماوند در مناظرات سال ۱۳۹۲ مفید معنای ملیت است و طرح‌های اسلیمی به کار رفته در مناظرات ۱۳۹۶ و ۱۴۰۳ مفید معنای اسلامیت. طبعا در برنامه‌های این‌چنینی، طراحان باید با تلفیق این عناصر و استفاده از دیگر عناصر مورد وفاق ملی، طرحی را ایجاد کنند که افراد از تمام سلایق به آن جذب شوند.
میز و صندلی‌ها: در اولین مناظره، صداوسیما در حرکتی عجیب به هریک از نامزدها مبل راحتی اختصاص داد، به طوری که بیننده در وهله اول احساس می‌کرد این نه یک مناظره برای برگزاری مهم‌ترین انتخابات یک کشور، بلکه یک دورهمی دوستانه است. ظاهرا با اعتراض نامزدها، از مناظره دوم، برنامه شکل رسمی‌تری گرفت. معلوم نیست برگزار کنندگان در صداوسیما که چندین دوره سابقه برگزاری این برنامه را دارند، با چه منطقی فکر می‌کردند که نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری (که گاهی لحظاتی از وقتشان را برای پیدا کردن برگه‌های مورد نظر تلف می‌کردند) نیازی به میز برای یادداشت یا قراردادن و سامان دادن به برگه‌ها و پوشه‌های متعدد خود ندارند.
باید طرحی نو درانداخت
مناظره، از ریشه «نظر» و مصدر باب مفاعله در عربی است. یکی از معانی باب مفاعله در عربی، مشارکت در چیزی بین دو نفر یا بیشتر است. بنابراین مناظره در فارسی به معنی نظردادن در باب چیزی است که حداقل بین دو نفر صورت بگیرد. در اصطلاح رسانه‌ای به برنامه‌هایی گفته می‌شود که در آن چند نفر به بیان نظراتشان در موضوعات خاصی می‌پردازند. معمولا در نهایت بیننده باید تصمیم بگیرد که کدام فکر یا صاحب آن بر دیگری برتری دارد. مناظرات انتخابی در برخی از کشورهای دنیا مرسوم است و معمولا در بحبوحه انتخابات، به یکی از برنامه‌های سرگرم کننده رسانه‌ها تبدیل می‌شود و رسانه‌های خصوصی و یا دولتی برای پخش اختصاصی مناظره‌ها، با هم رقابت شدید دارند. مهم‌ترین کشورهایی که در آنها مناظرات انتخاباتی ریاست جمهوری (یا نخست وزیری) برگزار می‌شود، آمریکا، فرانسه، روسیه، و انگلیس هستند. پخش زنده، حد زیادی از صراحت و افشای برخی از مطالب پنهانی، مناظرات انتخاباتی را در سراسر جهان، به یکی از هیجان‌انگیزترین و تاثیرگذارترین برنامه‌های رسانه‌ای تبدیل کرده است.
در ایران از آنجا که رادیو و تلویزیون خصوصی وجود ندارد، معمولا مناظره‌های ریاست جمهوری از صداوسیما پخش می‌شود؛ اولین مناظره انتخاباتی در سال ۱۳۸۸ با حضور خود نامزدها و به صورت دو نفره، کلید خورد اما جنجال‌های آن و اتفاقات بعدی، باعث شد که در تصمیمی عجیب، مناظرات دو نفره بین نامزدها در دوره‌های بعدی لغو شود و به جای آن، چند مناظره بین تمام نامزدهای اعلامی شورای نگهبان برگزار شود. در این طرح، روند کار این‌گونه است که نامزدها به ترتیبی که قرعه‌کشی مشخص کرده، درباره موضوعاتی خاص نظراتشان را می‌گویند یا در باب نظرات دیگر نامزدها اعلام نظر می‌کنند. به این ترتیب معمولا هیچ نامزدی حق قطع کردن صحبت نامزدهای دیگر را در حالت معمول ندارد. در برخی دوره‌ها گاهی حتی مسئولان مناظره، میکروفن نامزدها را نیز قطع می‌کردند. این نحوه برگزاری مناظره‌ها، از جذابیت رسانه‌ای و تاثیرگذاری آن کاسته است، زیرا معمولا رقابت اصلی انتخابات ریاست جمهوری بین دو یا نهایتا سه نفر است و بقیه بخت چندانی برای انتخاب شدن ندارند و مردم علاقه دارند نظر این افراد را بشنوند و مباحثه و احیانا جدل‌های آنان را ببینند که در این‌گونه مناظرات این روند شکل نمی‌گیرد. همچنین عده‌ای پدیده نامزد پوششی را نیز معلول این نحوه برگزاری انتخابات می‌دانند که در آن نامزدهای پوششی به صورت تیمی، از نامزدی حمایت می‌کنند که با آنها هم‌فکر است، به صورت گروهی به نامزد رقیب می‌تازند و در نهایت نیز از این تیم یک نفر باقی می‌ماند. به نظر می‌رسد هزینه‌های زیادی که هر نامزد و گروه مشاوران، برگزار کنندگان برنامه و مخاطبان متقبل می‌شوند، با فایده‌ای که از این مناظرات حاصل می‌شود چندان همخوانی ندارد و باید در این زمینه برای دوره‌های بعد طرحی نو درانداخت.
دکتر مصطفی دشتی عضو هیئت علمی دانشگاه
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است